LEOPOLD LINDTBERG: O CONTRAPLANO HUMANISTA AO HORROR DA GUERRA
Suíza, Segunda Guerra Mundial. Rodeada de barbarie e destrución, a neutralidade converte o país nun páramo de paz en Europa. Unha situación que non poucos observan con inquietude e vergoña, impotentes ante o que ocorre ao seu redor. O cineasta, preguntarase algún, non está obrigado a inmortalizar o que pasa alén das súas fronteiras? Non debe seica, ante ocasións como estas, tomar unha posición de denuncia urxente?
Posiblemente estes pensamentos tiña Leopold Lindtberg na cabeza cando en 1944 fixo Marie-Louise, historia sobre unha nena refuxiada francesa que lle valeu a proxección internacional que antes lle foi negada e que acabou conseguindo o que sería o primeiro Oscar na categoría de guión orixinal para un filme estranxeiro.
Pero Lindtberg, de orixe vienesa, non era un principiante cando executou esta empresa. Fuxindo da súa Austria natal por motivos políticos, estableceuse en Zúric a mediados dos anos trinta, onde traballou na Schauspielhaus, que naquel momento acollía a moitos colegas de fala xermana que escapaban do nazismo. A produtora Praesens-Film, a máis antiga de Suíza, aínda en funcionamento, viu a súa valía nas táboas e deulle unha oportunidade no cinema en 1935 con Jä-Soo. Ao longo da próxima década dedicouse a realizar todo tipo de fitas, sobre todo comedias e de xénero –destaca o policial Wachtmeister Studer (1939)– pero é cara ao final da guerra cando Lindtberg vai desenvolver a súa carreira internacional, marcada por un cru verismo, non exento de vea poética, que observa os horrores da guerra con rabia contida e un profundo humanismo.
Á xa citada Marie-Louise súmanse nesta pequena retrospectiva A última oportunidade (1945), Catro en jeep (1951) e A aldea (1953). A primeira delas segue a nena refuxiada do título, que foxe dos bombardeos de Ruán para ser acollida por unha familia de Zúric durante tres meses nun programa da Cruz Vermella internacional. Lindtberg estaba interesado en mostrar a pegada psicolóxica na infancia do conflito, especialmente a dureza de ter que partir dunha situación de asilo temporal, o que supoñía un importante choque emocional tanto para os mozos como para as familias de acollida.
Marie-Louise está interpretada na fita por unha nena refuxiada de verdade, Josiane Hegg, a actriz non profesional máis importante dun elenco que non esquiva incluír outros rostros sen experiencia previa e sacados literalmente da rúa. O feito de que Lindtberg rode en exteriores con luz natural e que inclúa intercambios en francés e alemán con variantes dialectais propias da zona achega aínda máis verismo se cabe.
Con todo, hai que dicir que o filme ten un ton amable. A presenza de Heinrich Gretler como o cabeza de familia bondadoso, inicialmente fungón, pero que acaba rendido aos encantos de Marie-Louise, a quen trata con tenrura, non é casual. Gretler, pouco coñecido fóra das súas fronteiras, foi a gran figura do cinema suízo nos anos trinta-corenta neste tipo de papeis benintencionados. Sen dúbida o seu nome no cartel contribuíu a que o filme fose visto en Suíza por un millón de persoas na súa estrea.
Outro dos seus grandes acertos é o guión, asinado por Richard Schweizer, gañador do Oscar polo libreto.
Para a súa seguinte longa, Lindtberg e Schweizer decidiron dar un paso á fronte coa súa máis áspera e comprometida A última oportunidade, unha produción que se atopou con todo tipo de trabas administrativas por parte do goberno federal para impedir a súa filmación e posteriormente que fose proxectada. Os lazos do director e guionista coa Schauspielhaus, á que o goberno consideraba un ‘niño de refuxiados’ con conexións comunistas, poñían as cousas difíciles ao dúo de cineastas.
Se en Marie-Louise se centraban nunha nena, aquí o rango amplíase, tomando como centro da acción un grupo de refuxiados xudeus en Italia, que tentan alcanzar a fronteira suíza para estar a salvo, fuxindo dos nazis. O filme ábrese con dous soldados, un británico e outro norteamericano, que se atopan perdidos en terra de ninguén e deciden colaborar para sobrevivir. Aínda que inicialmente pretenden partir sós, as inxustizas que contemplan lanzaranos a axudar ao próximo nun acto desinteresado que os pon a eles mesmos en perigo de morte, pois o exército alemán písalles os talóns.
A última oportunidade funciona como un filme bélico de alta tensión, pero polo camiño mostra unha realidade dolorosa que ninguén antes retratara en pantalla. Lindtberg relata que quedaron curtos: “A historia do filme é un conto de fadas inofensivo se se compara cos feitos reais. […] Non é un filme para aqueles que coñeceron infortunios, senón para os outros –os felices, os perdoados– e quizá os anime a reflexionar”.
O resultado é froito dunha longa investigación de Schweizer, quen recolleu múltiples testemuños durante anos para poder trasladar as historias destas persoas reais aos seus alter egos de ficción. As políticas de asilo de Suíza sen dúbida foron estudadas polo guionista, que as inclúe con espírito crítico nunha secuencia que non deixa ben aos dirixentes helvéticos da época.
A recepción do filme volveu ser magnífica. Gran Premio no festival de Cannes e un Globo de Ouro avalan a súa traxectoria.
A británica Elizabeth Montagu viña de supervisar diálogos para Alexander Korda n'Un marido ideal (1947), Julien Duvivier en Ana Karenina (1948) e Carol Reed n'O terceiro home (1949). Fixo o mesmo cos soldados na última oportunidade, asegurándose de que a xerga utilizada e as variantes dialectais eran as correctas. Schweizer e Lindtberg quedaron tan impresionados coa súa capacidade para manexarse con estes diálogos interlingüísticos que na súa seguinte produción ascendérona a coguionista e codirectora. Catro en jeep é un proxecto moi querido para Lindtberg, pois supón para el volver á súa Viena natal tras a guerra. Unha vez máis, gloria nos palmareses: Oso de Ouro da Berlinale, polémica en Cannes. O filme ía inaugurar inicialmente o festival, pero a delegación rusa, co realizador Vsévolod Pudovkin e o actor Nikolai Cherkasov á cabeza, negouse, argumentando que a película xeraba sentimento antisoviético. A dirección do certame decidiu relegar o filme a outra sesión na segunda xornada.
A ficción mostra unha Viena dividida en catro partes, como ocorría en Berlín, supervisada polos exércitos francés, inglés, norteamericano e ruso. Cando un convicto austríaco escapa das mans dos soviéticos antes da súa liberación, a tensión aumenta entre os continxentes. Rodada a beiras do Danubio en varias das localizacións que, ao mesmo tempo, estaba a usar O terceiro home, ese ambiente de Viena como o centro neurálxico da espionaxe europea durante a Guerra Fría está aquí tamén presente.
A polémica en Cannes debeuse ao retrato máis superficial e algo medorento cara o continxente ruso, cando os destacamentos occidentais son presentados con maior rigor e humanizándoos máis con diversos aspectos das súas vidas privadas. Máis aló deste punto, o filme esfórzase precisamente en mostrarse como imparcial e critica a situación de mutuo resentimento e desconfianza que a guerra causou, avogando por unha reconciliación.
O humanismo chega ata o punto final da filmografía de Lindtberg, expresado coa maior das intensidades n'A aldea (1953), gañadora do bronce en Berlín e tamén presentada en Cannes. Nesta, volve ao tema dos nenos refuxiados, mostrando como funcionaban as escolas que acollían orfos de guerra en Suíza tras a Segunda Guerra Mundial. Dalgunha maneira, é a herdeira argumental e espiritual de Marie-Louise.
O máis sorprendente desta fita quizais volva ser o casting. Se na súa irmá perfecta de programa dobre, Hegg fora sacada de entre as mozas de acollida, aquí o elenco completo de alumnos sae de escolas deste tipo. Traballando cos rapaces durante meses cun grupo de teatro, móstranse entón preparados para emprender unha rodaxe con profesores que si son actores profesionais. Xamais tivo Lindtberg un elenco tan internacional. Toman o temón a diva de Ingmar Bergman Eva Dahlbeck e o experimentado inglés John Justin, como os titores dos nenos, que acaban namorando. A súa, dalgunha maneira, inocente relación, privilexia de novo unha visión positiva e curadora ante as consecuencias máis duras do conflito bélico. Non pode con todo dicirse que Lindtberg sexa un iluso. Reserva para o último acto dous xiros tan punzantes como realistas que nos lembran que a vida está chea de momentos inxustos e que o ser humano non pode senón afrontalos coa maior das enteirezas posibles no seu afán por levar unha existencia plena.
O director permítese evolucionar cara un estilo que non teme por momentos puntos abstractos nin a introdución de pequenos elementos fantásticos ou, cando menos, de maior exaltación plástica, con secuencias que lembran o barroquismo de Orson Welles nos anos corenta.
Quizais A aldea sexa a cima do seu cinema, aínda que tras este decidiu non facer máis filmes e concentrarse no teatro e a televisión. Estas catro fitas descóbrennos un director atípico e de profundo calado humanista, comprometido co seu tempo e seguramente inxustamente esquecido, a pesar de gozar no seu momento do prestixio dos premios e o apoio de crítica e público. O traballo da Cinémathèque Suisse na recuperación destes títulos dixitalizados permítenos hoxe volver a el en todo o seu esplendor.
